ملایر دومين شهرستان استان همدان، با وسعتی حدود 3210 کیلومتر شامل شهرهای: ملایر ،سامن ،ازندریان، جوکار ،زنگنه و 4 بخش مرکزی، سامن ، جوکار و زند و15 دهستان و 221 روستای دارای سکنه می باشد.شهرستان ملایر از شمال به همدان ، از شرق به اراک ، از جنوب به بروجرد و از طرف غرب به شهر های تویسرکان ونهاوند محدود شده است . ارتفاع این شهرستان از سطح دریا 1780 متر و فاصله اش از همدان و تهران به ترتیب 86 و360 کیلومتر است .امتداد رشته کوه الوند از شمال و شمال شرق این شهرستان می گذرد و به کوه های سربند اراک متصل می شود.مرتفع ترین کوه شهرستان ” قله لشکر در “می باشد و کوه معروف یزدگرد با بقایای قلعه یزد گرد ساسانی در جنوب شهر قرار دارد .
مهمترین رودخانه ملایر رود حرَم آباد است که آب آن فصلی است .پوشش گیاهی شهرستان از نوع استپ کوهپایه ای است . ملایر از نظر آب وهوایی در مرز آب وهوای معتدل کوهستانی وآب و هوای نیمه بیابانی قرار گرفته استزبان اهالی آمیزه ای از لری،کردی و فارسی وپهلوی میانه با لهجه لری و لک می باشد.
اقتصاد شهرستان عمدتاً بر پایه کشاورزی استوار است و مهمترین محصولات آن شامل : انگور،جو،گندم،حبوبات و علوفه است . سوغات وصادرات مهم ملایر شامل قالی و گلیم، صنایع مبلمان منبت ،سازهای سنتی ،مروار بافی،خشکبار ،انواع شیره انگور ، عسل ، بادام ،گردو و بخصوص کشمش است که به علت مرغوبیت و وفور آن ،چند کارخانه به تولید و بسته بندی کشمش مشغول می باشند و محصول آن را به کشور های اروپایی و کشور های حوزه خلیج فارس صادر می کنند.
وجه تسمیه ملایر :مورخان در مورد تاریخچه ملایر نظرات مختلفی را ذکر کرده اند که حاکی از آن است که ؛ در زمان مادها در این منطقه با روشن کردن آتش بر روی تپه ها و کوه ها اخبار را به سایر مناطق می رسانده اند و از این رو این منطقه را (مَل آگر) به معنی تپه آتش نامیده اند. بعضي ازمحققين اظهار داشته اندكه نام ملاير تركيبي از دو واژه “مال” و”آير” است كه درلهجه كردي و لري واژه “مال” به معني خانه و واژه آير معرف “آگر” است نظر ديگر اين است كه ملاير از واژه “مَل” به معني خانه وكلمه “آير” به معني آرياها كه معني خانه و سرزمين آرياها تشكيل مي دهد .وجود آتشکده نوشیجان در اطراف ملایر و همچنین روشن کردن آتش بر روی کوهای اطراف ملایردر شب های چهارشنبه سوری و شب عید که بعداز قرن ها هنوز پا برجاست شاید دلیل صحت این نظریه باشد . بنای فعلی این شهر را با حکومت فتحعلی شاه قاجار در سال 1188 شمسی مقارن می دانند که به دست نوه اش حاج سیف الدوله (حاکم وقت ملایر و تویسرکان) آباد گردید از جمله می توان به احداث چند قصر ، باغ ، مسجد و حمام اشاره نمود و به همین دلیل تا قبل از انقراض سلسله قاجاریه آن را دولت آباد می نامیدند.
سوغات ملاير:شيره-باسلوق-كشمش
جاذبه هاي فرهنگي تاريخي شهرستان ملاير:
ارگ و معبد باستاني نوشيجان ، موزه و عمارت لطفعليان ، يخدان مير فتاح ، مقبره سيف الدوله ، مسجد تاريخي عاشورا ، برج خانقلي سامن ، برج و مقبره بابا حسين ، حمام بلورايماني ، بازار ، عمارت تاريخي منصوري ، شهر زير زميني ارزانفود ، قلعه انوچ ، دژ گوراب، مجموعه دستكند زير زميني شهر سامن،زيستگاه حيات وحش لشكردر،روستاي مانيزان.مجموعه گردشگري بام ملاير.پارك سيفيه